ಮೃಚ್ಛಕಟಿಕಮ್-೭

ಮೃಚ್ಛಕಟಿಕಮ್ ನಾಟಕದ ಆರನೆಯ ಅಂಕವನ್ನು ಪೂರ್ವಾರ್ಧ ಹಾಗು ಉತ್ತರಾರ್ಧ ಎಂದು ಎರಡು ಭಾಗಗಳನ್ನಾಗಿ ಮಾಡಲು ನಾನು ಇಚ್ಛಿಸುತ್ತೇನೆ. ಮೂಲನಾಟಕದಲ್ಲಿ ಈ ತರಹದ ಭಾಗಗಳಿಲ್ಲ. ಆದರೆ ಇದು ನಮ್ಮ ಅನುಕೂಲಕ್ಕಾಗಿ ಇಲ್ಲಿ ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಿರುವ ವಿಭಜನೆ ಅಷ್ಟೆ.

ಪೂರ್ವಾರ್ಧ:

ಐದನೆಯ ಅಂಕದಲ್ಲಿ ಚಾರುದತ್ತ ಹಾಗು ವಸಂತಸೇನೆಯರ ಪ್ರೇಮಸಮ್ಮಿಲನವಾಯಿತು. ಇದೀಗ ಬೆಳಗು ಹರಿದಿದೆ. ವಸಂತಸೇನೆ ಇನ್ನೂ ಎದ್ದಿಲ್ಲ. ಆರನೆಯ ಅಂಕವು ಓರ್ವ ದಾಸಿಯ ರಂಗಪ್ರವೇಶದಿಂದ ಪ್ರಾರಂಭವಾಗುತ್ತದೆ. ‘ಬೆಳಗಾದರೂ ಇನ್ನೂ ವಸಂತಸೇನೆ ಎದ್ದಿಲ್ಲವಲ್ಲ’ ಎಂದುಕೊಳ್ಳುತ್ತ ಈ ದಾಸಿಯು ರಂಗದಲ್ಲಿ ಬರುತ್ತಾಳೆ. ವಸಂತಸೇನೆಯನ್ನು ಈ ದಾಸಿ ಎಚ್ಚರಿಸಿದಾಗ, ಅವಳು ದಾಸಿಗೆ ಕೇಳುವ ಮೊದಲ ಪ್ರಶ್ನೆ: ‘ಚಾರುದತ್ತರು ಎಲ್ಲಿ?’

ಚಾರುದತ್ತನಾದರೊ ನಸುಗತ್ತಲೆ ಇರುವಾಗಲೇ ಎದ್ದು ಪುಷ್ಪಕರಂಡಕ ಉದ್ಯಾನಕ್ಕೆ ಹೋಗಿದ್ದಾನೆ. ಬೆಳಕು ಹರಿಯುವ ಮುನ್ನವೇ ವಸಂತಸೇನೆಯನ್ನು ಉದ್ಯಾನಕ್ಕೆ ಕರೆದುಕೊಂದು ಬರಲು, ತನ್ನ ಬಂಡಿಚಾಲಕನಾದ ವರ್ಧಮಾನಕನಿಗೆ ಹೇಳಿದ್ದಾನೆ. ವಸಂತಸೇನೆಯೊಡನೆ ಉದ್ಯಾನದಲ್ಲಿ ವಿಹರಿಸುವ ಉದ್ದೇಶ ಚಾರುದತ್ತನಿಗೆ ಇದ್ದಿರಬಹುದು.

ಚಾರುದತ್ತನ ಉದ್ದೇಶ ಏನೇ ಇರಲಿ, ವಸಂತಸೇನೆಯು ತನ್ನ ನೈತಿಕ ಪಾಲನೆಗಳನ್ನು ಮರೆತು, ಅಲ್ಲಿಂದ ತನ್ನ ನಲ್ಲನೆಡೆಗೆ ಧಾವಿಸುವಂತಹ ಸ್ತ್ರೀಯಲ್ಲ. ಅವಳು ಚಾರುದತ್ತನಲ್ಲಿ ಇಟ್ಟಿದ್ದ ಆಭರಣಗಳು ಈಗಾಗಲೇ ಅವಳಿಗೆ ಮರಳಿ ಬಂದಿವೆ. ಆದರೆ ಚಾರುದತ್ತನ ಹೆಂಡತಿ ಧೂತಾದೇವಿಯು ಕಳುಹಿಸಿಕೊಟ್ಟಿದ್ದ ಮುತ್ತಿನ ಹಾರವು ಇನ್ನೂ ವಸಂತಸೇನೆಯ ಬಳಿಯಲ್ಲಿಯೇ ಇದೆ. ಅದನ್ನು ಧೂತಾದೇವಿಗೆ ಮರಳಿಸಬೇಕಲ್ಲವೆ? ಆದರೆ ಚಾರುದತ್ತನೊಡನೆ ಒಂದು ಇರುಳನ್ನು ಕಳಿದ ಬಳಿಕ, ಸ್ವತಃ ತಾನು ಧೂತಾದೇವಿಯ ಬಳಿಗೆ ಹೋಗುವುದು ತನಗಾಗಲೀ, ಧೂತಾದೇವಿಗಾಗಲೀ ಸಂಕೋಚ ಹಾಗು ಲಜ್ಜೆಯನ್ನು ತರುವ ಸಂಗತಿಯಾಗಿದೆ. ಆದುದರಿಂದ, ವಸಂತಸೇನೆಯು ಓರ್ವ ದಾಸಿಯ ಕೈಯಲ್ಲಿ ಮುತ್ತಿನ ಹಾರವನ್ನು ಕೊಟ್ಟು ಧೂತಾದೇವಿಗೆ ಮರಳಿಸಲು ಹೇಳುವಳು.

ಆದರೆ ಧೂತಾದೇವಿಯು ನೈತಿಕ ತಿಳಿವಳಿಕೆಯಲ್ಲಿ ಯಾರಿಗೂ ಕಡಿಮೆ ಇಲ್ಲ. ಅವಳು ಮುತ್ತಿನ ಹಾರವನ್ನು ತಿರಸ್ಕರಿಸುತ್ತ ‘ತನ್ನ ಗಂಡನೇ ತನಗೆ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಆಭರಣ’ ಎಂದು ಹೇಳಿಕಳಿಸುತ್ತಾಳೆ. ಈ ತಿರಸ್ಕರಣೆಗೆ ಕಾರಣಗಳನ್ನು ಈ ರೀತಿಯಾಗಿ ಊಹಿಸಬಹುದು:

(೧) ಸ್ವಾಭಿಮಾನಿಯಾದ ಧೂತಾದೇವಿಯು ಒಮ್ಮೆ ಕೊಟ್ಟ ಆಭರಣವನ್ನು ಹೇಗೆ ಮರಳಿ ಪಡೆದಾಳು?

(೨) ಬದುಕಿನ ಅನೇಕ ಘಟ್ಟಗಳಲ್ಲಿ ಹಾಯ್ದು ಬಂದ ಅವಳಿಗೆ  ಆಭರಣಗಳ ಬಗೆಗೆ ಮೋಹ ಉಳಿದಿರಲಿಕ್ಕಿಲ್ಲ. 

(೩) ತನ್ನ ಗಂಡನ ‘ಎರಡನೆಯ ಹೆಣ್ಣು’ ಸ್ಪರ್ಶಿಸಿದ ಆಭರಣವನ್ನು ಧರಿಸಲು ಅವಳಿಗೆ ಮನಸ್ಸು ಆಗುತ್ತಿರಲಿಕ್ಕಿಲ್ಲ.

(೪) ತನ್ನ ಗಂಡನಿಗೆ ತಾನು ಕೊಟ್ಟ ಆಭರಣವನ್ನು, ಆತನೇ ಮರಳಿ ಕೊಟ್ಟರೆ ಮಾತ್ರ, ಸ್ವೀಕರಿಸುವುದು ಚೆನ್ನ; ಬೇರಾರೋ, (ವಿಶೇಷತಃ ಗಂಡನ ಪ್ರಣಯಿಯೊಬ್ಬಳು) ಅದನ್ನು ಮರಳಿಸಿದರೆ, ಧೂತಾದೇವಿ ಅದನ್ನು ಹೇಗೆ ಸ್ವೀಕರಿಸಿಯಾಳು?

‘ತನ್ನ ಗಂಡನೇ ತನಗೆ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಆಭರಣ’ ಎಂದು ಹೇಳುವ ಮೂಲಕ, ಧೂತಾದೇವಿಯು ವಸಂತಸೇನೆಗೆ ಒಂದು ಸಂದೇಶವನ್ನು ನೀಡುತ್ತಿರಬಹುದು: ‘ಚಾರುದತ್ತನು ನಿನ್ನ ಪ್ರಣಯಿಯಾಗಿರಬಹುದು. ಆತ ನಿನಗೆ ಆಭರಣಗಳನ್ನು ಕೊಡಲೂ ಬಹುದು. ಆದರೆ ಆತ ಅಗ್ನಿಸಾಕ್ಷಿಯಾಗಿ ನನ್ನವನು. ಆತನ ಮೇಲೆ ಮೊದಲ ಹಾಗು ಕೊನೆಯ ಅಧಿಕಾರ ನನ್ನದೇ ಆಗಿದೆ.’

ಇಲ್ಲಿ ವಸಂತಸೇನೆ ಹಾಗು ಧೂತಾದೇವಿಯರ ಪರಸ್ಪರ ಮುಖಾಮುಖಿ ಆಗುತ್ತಿಲ್ಲ ಎನ್ನುವುದನ್ನು ಗಮನಿಸಬೇಕು. ಇವರ ಸಂಪರ್ಕ ಕೇವಲ ದಾಸಿಯ ಮುಖಾಂತರವಾಗಿ ಆಗುತ್ತಿದೆ. ಇವರೀರ್ವರಿಗೂ ತಮ್ಮ ಸ್ಥಾನಗಳ ಅರಿವಿದೆ. (ಧೂತಾದೇವಿಯನ್ನು ಪ್ರೇಕ್ಷಕನು ನೋಡುವುದು ಕೊನೆಯ ಅಂಕದಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರ.)

ಬೆಳಗಿನ ಜಾವದಲ್ಲಿ ಮನೆಯ ಹೊರಗೆ ಆಡುತ್ತಿರುವ, ಚಾರುದತ್ತನ ಮಗನಾದ ರೋಹಸೇನನೊಂದಿಗೆ, ಚಾರುದತ್ತನ ಸೇವಿಕೆಯಾದ ರದನಿಕೆಯು ಇದೀಗ ಪ್ರವೇಶಿಸುತ್ತಾಳೆ. (ರೋಹಸೇನನ ಜೊತೆಗೆ ಆಡುತ್ತಿರುವ ಬಾಲಕನ ಬಳಿಯಲ್ಲಿ ಬಂಗಾರದ ಆಟಿಕೆಯ ಬಂಡಿಯಿದೆ. ರೋಹಸೇನನು ನೆರೆಮನೆಯ ಹುಡುಗನ ಹಾಗೆ ತನಗೂ ಚಿನ್ನದ ಬಂಡಿ ಬೇಕು ಎಂದು ಅಳುತ್ತಿದ್ದಾನೆ. ರೋಹಸೇನನನ್ನು ಸಮಾಧಾನ ಪಡಿಸಲು, ರದನಿಕೆಯು ‘ಸದ್ಯಕ್ಕೆ ನಿನಗೆ ಮಣ್ಣಿನ ಬಂಡಿಯನ್ನು ಮಾಡಿಕೊಡುವೆ, ಅದರೊಂದಿಗೆ ಆಟವಾಡು ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತಿದ್ದಾಳೆ.) ಆದರೆ ಮಗುವು ತನಗೆ ಬಂಗಾರದ ಆಟಿಕೆಯ ಬಂಡಿಯೇ ಬೇಕು ಎಂದು ಹಟ ಮಾಡುತ್ತಿದೆ.

ಈ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಮನೆಯಿಂದ ಹೊರಬಂದ ವಸಂತಸೇನೆಯು ರೋಹಸೇನನನ್ನು ನೋಡುತ್ತಾಳೆ.  ಮಗುವಿಗೂ ಚಾರುದತ್ತನಿಗೂ ಹೋಲಿಕೆ ಇರುವದರಿಂದ, ಇವನು ಚಾರುದತ್ತನ ಮಗನೇ ಎಂದು ತಿಳಿದು ಅವಳಲ್ಲಿ ವಾತ್ಸಲ್ಯ ಉಕ್ಕಿ ಬರುತ್ತದೆ. ಅಳುತ್ತಿರುವ ಮಗುವನ್ನು ಸಮಾಧಾನ ಪಡಿಸುವ ಉದ್ದೇಶದಿಂದ, ವಸಂತಸೇನೆಯು, ‘ಅಳಬೇಡ ಮಗು. ನಾನು ನಿನಗೆ ಬಂಗಾರದ ಬಂಡಿಯನ್ನು ಕೊಡಿಸುತ್ತೇನೆ’ ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತಾಳೆ.

ಇವಳನ್ನು ಮೊದಲು ನೋಡಿರದ ಆ ಮಗುವು ವಸಂತಸೇನೆಗೆ ‘ನೀನು ಯಾರು?’ ಎಂದು ಕೇಳುತ್ತದೆ. ‘ನನ್ನನ್ನು ನಿನ್ನ ತಾಯಿಯೆಂದೇ ತಿಳಿ’ ಎಂದು ವಸಂತಸೇನೆಯು ಹೇಳುತ್ತಾಳೆ. ಈ ಮಾತಿಗೆ ಅಚ್ಚರಿಪಟ್ಟ ಆ ಮಗುವು, ‘ಅದು ಹೇಗೆ ಸಾಧ್ಯ? ನನ್ನ ತಾಯಿಯು ನಿನ್ನಂತೆ ಆಭರಣಗಳನ್ನು ಧರಿಸುವದಿಲ್ಲ’ ಎನ್ನುತ್ತದೆ!

ಆ ಕ್ಷಣವೇ ವಸಂತಸೇನೆಯು ತನ್ನೆಲ್ಲ ಆಭರಣಗಳನ್ನು ತೆಗೆದು, ಆ ಮಣ್ಣಿನ ಆಟಿಕೆಯ ಬಂಡಿಯಲ್ಲಿ ತುಂಬುವಳು. ನಿರಾಭರಣೆಯಾದ ವಸಂತಸೇನೆಯು, ‘ಮಗು, ನಾನೀಗ ನಿನಗೆ ತಾಯಿಯಾದೆನಲ್ಲವೆ?’ ಎಂದು ಕೇಳುವಳು. ‘ಈ ಆಭರಣಗಳಿಂದ ನೀನು ಬಂಗಾರದ ಬಂಡಿಯನ್ನು ಮಾಡಿಸಿಕೊ’ ಎಂದು ಹೇಳುವಳು. ಚಾರುದತ್ತನಲ್ಲಿ ಇರುವ ಅವಳ ಪ್ರೇಮವು ಆತನ ಮಗುವಿನೆಡೆಗೂ ಹರಿದರೆ ಅಚ್ಚರಿಯಿಲ್ಲ. ಚಾರುದತ್ತನ ಬಡತನಕ್ಕಾಗಿಯೋ, ಧೂತಾದೇವಿಯ ಸ್ವಾಭಿಮಾನ ಹಾಗು ಸುಶೀಲತೆಗಾಗಿಯೋ, ರೋಹಸೇನನ ಮುಗ್ಧತೆಗಾಗಿಯೊ ತಿಳಿಯದು, ಈ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ವಸಂತಸೇನೆಯ ಕಣ್ಣಲ್ಲಿ ನೀರು ಬರುವುದು.

ರೋಹಸೇನನು ಆಟದ ವಯಸ್ಸಿನ ಬಾಲಕನಿರಬಹುದು. ಆದರೆ ಅವನು ಚಾರುದತ್ತನ ಮಗನಲ್ಲವೆ? ಅಳುತ್ತಿರುವ ವಸಂತಸೇನೆಯಿಂದ ಏನನ್ನಾದರೂ ಇಸಿದುಕೊಳ್ಳಲು ಆತ ಸಿದ್ಧನಾದಾನೆಯೆ?  ವಸಂತಸೇನೆಯು ತನ್ನ ಕಣ್ಣೀರನ್ನು ಒರೆಸಿಕೊಂಡು, ‘ಮಗು, ನಾನು ಅಳುವುದಿಲ್ಲ, ಬಂಗಾರದ ಬಂಡಿಯನ್ನು ಮಾಡಿಸಿಕೊ, ಆಟವಾಡು’ ಎಂದು ಹೇಳಿದ ನಂತರವೇ, ಆ ಬಾಲನು ಬಂಗಾರದ ಆಭರಣಗಳನ್ನು ತುಂಬಿದ ಆ ಮಣ್ಣಿನ ಬಂಡಿಯನ್ನು ತೆಗೆದುಕೊಂಡು ಆಡಲು ತೊಡಗುತ್ತಾನೆ.

ರೋಹಸೇನ ಹಾಗು ವಸಂತಸೇನೆಯರ ನಡುವೆ ನಡೆದ ಈ ಕೆಲವೇ ಮಾತುಗಳು, ಇಡೀ ನಾಟಕದಲ್ಲಿಯ ಅತ್ಯಂತ ಹೃದಯವೇಧಕ ಸಂಭಾಷಣೆಗಳಾಗಿವೆ. ಈ ನಾಟಕಕ್ಕೆ ‘ಮೃಚ್ಛಕಟಿಕಮ್’ ಎನ್ನುವ ಹೆಸರನ್ನು ಕೊಡಲು ಈ ಪ್ರಸಂಗವೇ ಕಾರಣವಾಗಿದೆ.

‘ಬಂಗಾರದ ಆಭರಣಗಳನ್ನು ಹಾಕಿಕೊಳ್ಳುವವಳು ತನ್ನ ತಾಯಿ ಹೇಗಾದಾಳು’ ಎನ್ನುವ ಬಾಲಕನ ಅಚ್ಚರಿಯ ಮಾತು ಪ್ರೇಕ್ಷಕನಲ್ಲಿ ಕಣ್ಣೀರು ತರಿಸಲಾರದೆ ಇರಲಾರದು. ಈ ಮಾತಿಗೆ ಸ್ಪಂದಿಸುವ ವಸಂತಸೇನೆಯು ತನ್ನ ಬಂಗಾರದ ಆಭರಣಗಳನ್ನು ತಕ್ಷಣವೇ ತ್ಯಜಿಸುವುದು, ಅವಳಲ್ಲಿರುವ ಪ್ರೇಮಭಾವನೆಯನ್ನು ತೋರಿಸುತ್ತದೆ. ಅಲ್ಲದೆ, ‘ನಾನು ನಿನ್ನ ತಾಯಿಯಾದೆನಲ್ಲವೆ?’ ಎನ್ನುವ ಮಾತಿನಲ್ಲಿ ಅಡಗಿರುವ ವಸಂತಸೇನೆಯ ಅಂತರಾಳದ ಅಪೇಕ್ಷೆಯನ್ನು ಗಮನಿಸಿರಿ. ಚಾರುದತ್ತನ ಹೆಂಡತಿಯಾಗದೆ, ಅವಳು ಚಾರುದತ್ತನ ಮಗನಿಗೆ ತಾಯಿ ಹೇಗಾದಾಳು?

ಈ ಬದುಕೇ ಒಂದು ಆಟಿಕೆಯ ಬಂಡಿ. ಇದು ಯಾವಾಗಲೂ ಮಣ್ಣಿನ ಬಂಡಿಯೇ ಹೌದು, ಬಂಗಾರದ ಬಂಡಿಯಲ್ಲ. ಇದನ್ನು ಬಂಗಾರದ ಬಂಡಿಯನ್ನಾಗಿ ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳುವುದು ನಮ್ಮನ್ನೇ ಕೂಡಿದೆ; ಬದುಕಿನಲ್ಲಿ ಪ್ರೀತಿ ಮುಖ್ಯ, ವೈಭೋಗವಲ್ಲ ಎನ್ನುವ ನಾಟಕದ ಸಂದೇಶವನ್ನು  ‘ಮೃಚ್ಛಕಟಿಕಮ್’ (ಮಣ್ಣಿನ ಆಟಿಕೆಯ ಬಂಡಿ) ಹೇಳುತ್ತದೆ. ಇನ್ನು ಮುಂದೆ ಬರುವ ಪ್ರಸಂಗಗಳೂ ಸಹ ಬದುಕಿನಲ್ಲಿ ಎಂತೆಂತಹ ತಿರುವುಗಳು ಬಂದಾವು, ಬದುಕು ಏನೆಲ್ಲ ಆದೀತು ಎನ್ನುವದನ್ನು ತೋರಿಸುತ್ತವೆ.

ಈ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ವರಕವಿ ಬೇಂದ್ರೆಯವರು ಬರೆದ ಒಂದು ಕವನದ ಕೆಲವು ಸಾಲುಗಳು ನೆನಪಿಗೆ ಬರುತ್ತವೆ:

‘ಮುತ್ತು, ರತನ, ಹೊನ್ನು ಎಲ್ಲ

                              ಕಲ್ಲು ಮಣ್ಣ ವೈಭವಾ,  

                        ಎಲವೊ ಹುಚ್ಚು ಮಾನವಾ,

ಬರಿಯ ಶೋಕು--- ಬರಿಯ ಝೋಕು,

                               ಬದುಕಿನೊಂದು ಜಂಬವು, 

                               ಒಲವೆ ಮೂಲ ಬಿಂಬವು!’

ಬೇಂದ್ರೆಯವರ  ಬದುಕು ಮಣ್ಣಿನ ಬಂಡಿಯಾಗಿತ್ತು; ಅವರ ಕಾವ್ಯ ಮಾತ್ರ ಬಂಗಾರದ ಬಂಡಿಯಾಗಿತ್ತು. ನಮ್ಮ ನಾಟಕಕಾರ ಶೂದ್ರಕನು ಒಬ್ಬ ರಾಜನಾಗಿದ್ದನು ಎಂದು ಹೇಳಲಾಗುತ್ತಿದೆ. ತಳವರ್ಗದ ಜನರ ಬದುಕನ್ನು ಇಷ್ಟು ಚೆನ್ನಾಗಿ ಬಲ್ಲ, ಬಡತನದ ಬವಣೆಯನ್ನು ಈ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ವರ್ಣಿಸಬಲ್ಲ, ಲೇಖಕನು ರಾಜನಾಗಿರಲು ಸಾಧ್ಯವೆ? ಇವನು ಏನೇ ಆಗಿರಲಿ, ಗೌರವಸ್ಥ ಬದುಕಿನ ಮೌಲ್ಯಗಳನ್ನು ತಿಳಿದ, ತಿಳಿಸಿದ ಇವನಿಗೆ ನನ್ನ ಶತಕೋಟಿ ಪ್ರಣಾಮಗಳು.

ಆರನೆಯ ಅಂಕದ ಪೂರ್ವಾರ್ಧವಿದು. ಉತ್ತರಾರ್ಧದಲ್ಲಿ ವಸಂತಸೇನೆಯ ಬದುಕಿನ ಬಂಡಿಯು ಕುಸಿದು ಕಪ್ಪರಿಸುವದನ್ನು ನೋಡುತ್ತೇವೆ. ಇರುಳು ಕಳೆದ ಮೇಲೆ ಬೆಳಗು ಬರುತ್ತದೆ ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ. ದುಃಖದ ದಿನಗಳ ನಂತರ ಸುಖದ ದಿನಗಳು ಬರುತ್ತವೆ ಎಂದು ಇದರ ಅರ್ಥವಲ್ಲವೆ? ವಸಂತಸೇನೆಯ ಬದುಕಿನಲ್ಲಿ ಅತ್ಯಂತ ಸುಖದ ಒಂದು ಇರುಳು ಕಳೆಯಿತು. ಇದೀಗ ಬೆಳಗಾಯಿತು. ಈ ಬೆಳಗು ಅವಳ ಬದುಕಿನಲ್ಲಿ ಏನೇನು ತರಲಿದೆ ಎನ್ನುವುದನ್ನು ಆರನೆಯ ಅಂಕದ ಉತ್ತರಾರ್ಧದಲ್ಲಿ ನೋಡೋಣ.